Endüstride proses güvenliği, hem çalışanların güvenliği hem de çevresel ve ekonomik risklerin en aza indirilmesi açısından kritik bir konudur. Tehlike ve İşletilebilirlik Çalışması bilinen kısaltmasıyla; HAZOP (Hazard and Operability Study), proseslerde meydana gelebilecek tehlikeleri önceden belirlemek, potansiyel riskleri değerlendirmek ve uygun önlemleri almak için kullanılan sistematik bir yöntemdir. HAZOP çalışmaları, özellikle karmaşık süreçlerde risklerin yönetilmesi ve regülasyonlara uygunluğun sağlanması açısından büyük önem taşır.
Özellikle kimya, petrokimya, enerji ve ilaç sektörlerinde faaliyet gösteren tesislerde, proses güvenliğinin sağlanması için HAZOP çalışmaları düzenli olarak gerçekleştirilir. HAZOP, IEC 61882 standardına dayalı olarak yapılır ve IEC 61508 ile IEC 61511 gibi fonksiyonel güvenlik standartlarıyla doğrudan ilişkilidir.
HAZOP NEDEN YAPILIR?
HAZOP çalışmaları, proseslerde güvenlik açıklarını belirleyerek kazaların önlenmesine yardımcı olur. Ana amaçları şunlardır:
Proses ve ekipman tasarımında gizli tehlikeleri belirlemek ve riskleri yönetmek
Prosesin daha güvenli ve verimli çalışmasını sağlamak
Olası işletilebilirlik problemlerini tespit etmek
Kaza ve arızaların önlenmesine yönelik aksiyon planları geliştirmek
Regülasyonlara ve yasal gerekliliklere uyum sağlamak
Tarihsel olarak, büyük endüstriyel kazaların çoğu, yetersiz risk analizleri nedeniyle gerçekleşmiştir. Bu nedenle, HAZOP çalışmaları süreç tasarımının ayrılmaz bir parçası olarak kabul edilir.
HAZOP çalışmalarının etkinliği, doğru ve güncel dokümanların kullanılmasına bağlıdır. HAZOP sürecinde genellikle şu dokümanlar değerlendirilir:
P&ID (Piping and Instrumentation Diagram): Proses ekipmanlarının, boru hatlarının ve enstrümantasyonun nasıl bağlandığını gösteren detaylı teknik çizimlerdir.
PFD (Process Flow Diagram): Prosesin genel akışını ve ana ekipmanlarını içeren diyagramlardır.
Proses tasarım dokümanları: Proses parametreleri, ekipman tasarım verileri ve işletme koşullarını içeren belgeler.
Emniyet sistemleri ve alarm filozofisi: Mevcut güvenlik sistemleri, acil durum prosedürleri ve alarm yönetimi bilgilerini içerir.
Önceki HAZOP çalışmalarından elde edilen veriler: Daha önce yapılan analizlerden çıkarılan dersler ve uygulamalar.
HAZOP EKİBİNİN YAPISI NASIL OLMALI?
Başarılı bir HAZOP çalışması, multidisipliner bir ekibin bir araya gelmesiyle mümkündür. Tipik bir HAZOP ekibi şu uzmanlardan oluşur:
Proses mühendisi
Enstrümantasyon ve kontrol mühendisi
Bakım ekipleri
Güvenlik uzmanı
Moderatör (HAZOP lideri)
HAZOP ÇALIŞMASININ AŞAMALARI NELERDİR?
Takımın oluşturulması ve takvimin belirlenmesi sonrasında HAZOP Çalışmasında değerlendirmesi yapılacak tesis parçaları düğüm noktalarına (NODE) ayrılır. Düğüm noktaları (NODE) HAZOP çalışmasının doğru yapılabilmesi için özenle ve HAZOP standart ve yol gösterici yayınlarına uygun yapılmalıdır. Düğüm noktaları belirlendikten sonra her düğüm noktası ikili değişken metodu ile analiz edilir.
HAZOP ÇIKTILARI FONKSİYONEL GÜVENLİK KURGUSUNDA NASIL KULLANILIR?
HAZOP çalışmaları sonucunda elde edilen veriler, fonksiyonel güvenlik sistemlerinin tasarımında kritik bir rol oynar. Fonksiyonel güvenlik süreci bir yaşam döngüsü şeklinde ele alınır ve aşağıdaki aşamalardan oluşur:
1. Tehlikelerin Belirlenmesi (HAZOP Analizi)
Proses ve ekipmanların potansiyel tehlikeleri belirlenir.
Olası sapmalar ve sonuçları değerlendirilir.
Büyük kaza senaryoları oluşturulur.
2. LOPA (Layer of Protection Analysis) ile Risk Değerlendirmesi
HAZOP sonuçlarına dayanarak kritik senaryolar seçilir.
Güvenlik katmanları belirlenerek risk azaltım seviyesi analiz edilir.
SIL (Safety Integrity Level) gereksinimleri hesaplanır.
3. Fonksiyonel Güvenlik Tasarımı
SIL gereksinimlerine uygun Güvenlik Enstrümanlı Sistemler (SIS) belirlenir.
Emniyet enstrümantasyonu ve otomasyon sistemleri tasarlanır.
Kritik alarmlar ve güvenlik devreleri belirlenir.
Gereksinim ile tasarıma girdi olacak güvenilirlik verisi doğrulanır.
4. Uygulama ve Entegrasyon
Güvenlik sistemleri devreye alınır ve test edilir.
Enstrümantasyon ve otomasyon sistemleri ile entegrasyon sağlanır.
5. Doğrulama ve Bakım
Periyodik testler ve bakım prosedürleri belirlenir.
Güvenlik sistemlerinin etkinliği doğrulanır ve gerektiğinde güncellenir.
HAZOP çalışmaları, endüstriyel tesislerde proses güvenliğini sağlamanın en etkili yollarından biridir. Doğru dokümanlarla desteklenen, disiplinler arası bir ekip tarafından yürütülen HAZOP analizleri, sadece riskleri belirlemekle kalmaz, aynı zamanda fonksiyonel güvenlik sistemlerinin geliştirilmesine doğrudan katkı sağlar. LOPA analizi ile desteklenen HAZOP çalışmaları, büyük kaza senaryolarının detaylı bir şekilde incelenmesini ve uygun güvenlik önlemlerinin uygulanmasını mümkün kılar. Günümüz endüstrisinde, sürdürülebilir ve güvenli üretim süreçleri oluşturmanın temel taşlarından biri olan HAZOP, gelecekte de proses güvenliği alanında kritik bir yöntem olmaya devam edecektir.
Bu yazının devamı Proses Otomasyonu dergisinde Nisan sayısında yayımlanacaktır.